پتانسیل ساخت سردخانه در استان‌های ایران؛ هر استان چه ظرفیت‌های صادراتی دارد؟

زنجیره سرد یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌هایی است که مستقیماً روی کاهش ضایعات، حفظ کیفیت، و امکان صادرات پایدار اثر می‌گذارد، وقتی ۳۰ تا ۵۰ درصد میوه و سبزی ایران پیش از رسیدن به دست مصرف‌کننده به‌دلیل ضعف زنجیره سرد از بین می‌رود و هم‌زمان ۹.۴ میلیون تن صادرات کشاورزی به ارزش ۷.۵۷ میلیارد دلار در حال انجام است، سؤال کلیدی این است که چطور می‌توان این هدررفت را با تقویت زنجیره سرد به حداقل رساند و زنجیره سرد را از یک «هزینه» به یک «ابزار تضمین کیفیت و صادرات پایدار» تبدیل کرد؟ اینجاست که زیرساخت سردخانه، به‌عنوان ستون فقرات صادرات کشاورزی، شیلات و دارو، نقش تعیین‌کننده پیدا می‌کند.

در این مقاله، با تمرکز کاملاً کاربردی و با نگاه سرمایه‌گذاری، ۱۰ استان برتر ایران از نظر پتانسیل سردخانه‌ای و صادراتی را بررسی می‌کنیم، سپس نگاهی کلی به وضعیت سایر استان‌ها خواهیم داشت و در نهایت نقاط داغ سرمایه‌گذاری برای ساخت سردخانه با بیشترین بازدهی اقتصادی را معرفی خواهیم کرد.

۱۰ استان برتر ایران از نظر پتانسیل سردخانه‌ای و صادراتی

در ادامه، هر استان به‌صورت مستقل از نظر محصولات کلیدی، نوع سردخانه موردنیاز، مزیت صادراتی و توجیه اقتصادی سرمایه‌گذاری بررسی می‌شود. این ۱۰ استان یا بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات فسادپذیر هستند (کشاورزی و شیلات)، یا نقش هاب لجستیکی و توزیع ملی و صادراتی را ایفا می‌کنند. مزیت این استان‌ها فقط در تولید نیست؛ بلکه در دسترسی به بازار، بنادر، مرزهای صادراتی، فرودگاه‌ها و شبکه حمل‌ونقل سرد است.

۱) استان تهران؛ قلب توزیع سرد کشور و قطب دارویی ایران

تهران مهم‌ترین هاب لجستیک سرد ایران است؛ بازار مصرف بزرگ، تمرکز شبکه‌های پخش ملی و نقش ترانزیتی کالا باعث می‌شود تقاضا برای سردخانه‌های عمومی و تخصصی همیشه فعال باشد. بخش عمده توزیع گوشت منجمد وارداتی، میوه تازه، لبنیات از همین استان انجام می‌شود.در حوزه دارو نیز، تمرکز شرکت‌های پخش و اقلام حساس دارویی و زیستی، تهران را به یکی از بهترین نقاط برای سرمایه‌گذاری در سردخانه‌های دارویی و مراکز لجستیک سرد تبدیل کرده است.

از منظر اقتصادی، تهران جزو معدود استان‌هایی است که ریسک خواب سرمایه در سردخانه تقریبا صفر است؛ چون گردش دائمی کالا، فروشگاه‌های زنجیره‌ای، میادین میوه و شبکه پخش دارو همواره نیازمند انبار سرد فعال هستند.

فرصت‌های ساخت سردخانه در تهران

• سردخانه چندمنظوره نگهداری میوه و سبزی برای توزیع شهری و بین‌استانی
• سردخانه زیر صفری برای گوشت، مرغ و آبزیان
• سردخانه دارویی و لجستیک سرد نزدیک مراکز پخش
• سردخانه صادرات هوایی در نزدیکی فرودگاه امام

۲) استان مازندران؛ قطب مرکبات، کیوی و شیلات شمال

مازندران بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات باغی فسادپذیر در ایران است و سالانه حدود ۷ میلیون تن محصول کشاورزی تولید می‌کند. فقط در حوزه مرکبات و کیوی، بیش از ۲.۷ میلیون تن تولید سالانه ثبت شده و حدود ۲۵۰ هزار تن صادرات مستقیم به کشورهای روسیه، عراق و حوزه اوراسیا انجام می‌شود. همچنین این استان با تولید بیش از ۱۰۰ هزار تن انواع آبزی، یکی از سه قطب اصلی شیلات کشور محسوب می‌شود.

در حال حاضر بیش از ۱۱۹ واحد سردخانه با ظرفیت ۴۷۳ هزار تن در مازندران فعال است، اما به‌دلیل تولید فصلی سنگین مرکبات، کیوی و ماهی، این ظرفیت همچنان پاسخگوی نیاز واقعی بازار نیست. هر ساله در فصل برداشت، افت قیمت شدید ناشی از کمبود سردخانه اتفاق می‌افتد که دقیقا نشان‌دهنده جذابیت اقتصادی سرمایه‌گذاری جدید در سردخانه‌های صنعتی است.

نزدیکی به تهران (کمتر از ۲۵۰ کیلومتر)، وجود بندر امیرآباد با اتصال ریلی، دسترسی به بازار روسیه از مسیر دریای خزر و وجود چندین فرودگاه محلی، همه باعث شده‌اند که سردخانه در این استان بالاترین نرخ گردش محصول در شمال کشور را داشته باشد.

فرصت‌های ساخت سردخانه در مازندران

• سردخانه نگهداری تازه برای مرکبات و کیوی
• سردخانه‌های اتمسفر کنترل‌شده برای نگهداری بلندمدت مرکبات
• سردخانه زیر صفری و تونل انجماد برای آبزیان از جمله ماهی و میگو
• کارخانجات یخ‌سازی
• سردخانه صادراتی نزدیک بنادر و مسیرهای حمل

۳) استان هرمزگان؛ قطب شیلات و شاهراه لجستیک سرد بندری

هرمزگان یکی از جذاب‌ترین استان‌ها برای سرمایه‌گذاری سردخانه‌ای است؛ چون هم صادرات آبزیان در آن پررنگ است و هم ورود و خروج کالاهای منجمد از مسیر بندری جریان بالایی دارد. سالانه بیش از ۳۸۰ هزار تن انواع آبزی تولید می‌کند. فقط در حوزه میگوی پرورشی، این استان با تولید بیش از ۲۳ هزار تن در سال رتبه اول ایران را دارد و بخش عمده آن مستقیماً صادر می‌شود. از طرفی، بندرعباس مسیر اصلی واردات گوشت منجمد، موز، آناناس و انبه به کشور است؛ یعنی بیشترین حجم گردش کانتینر یخچالی ایران در این استان انجام می‌شود.

فرصت‌های ساخت سردخانه در هرمزگان

• سردخانه زیر صفری و تونل انجماد برای میگو و ماهی صادراتی
• سردخانه بندری برای کالاهای منجمد وارداتی
• اتاق‌های رسیده‌سازی برای میوه‌های گرمسیری وارداتی مثل موز و انبه
• خدمات لجستیک سرد
• سردخانه صادراتی در محدوده بندرعباس، قشم و جاسک

از نظر صادرات، مسیرهای دریایی هرمزگان به کشورهای عربی خلیج فارس، هند، چین و جنوب شرق آسیا باز است و بخش عمده میگوی ایران از همین مسیر صادر می‌شود. وجود منطقه ویژه اقتصادی بندرعباس نیز مشوق‌های گمرکی و مالیاتی مهمی برای سرمایه‌گذاران سردخانه‌ای ایجاد کرده است.

۴) استان خوزستان؛ خرما، صیفی خارج فصل و شیلات گرم‌آبی

در خوزستان به‌دلیل گرما و رطوبت، زنجیره سرد نقش حیاتی دارد. بیشترین فرصت سودآور در این استان در حوزه خرما، صیفی‌جات خارج فصل و آبزیان است خوزستان یکی از ۳ قطب بزرگ کشاورزی ایران است و سالانه حدود ۳۳۰ هزار تن خرما تولید می‌کند. علاوه بر خرما، این استان در تولید گوجه‌فرنگی، صیفی‌جات خارج فصل، نیشکر و محصولات دامی جایگاه بالایی دارد. در شیلات نیز پرورش ماهی گرم‌آبی و میگو در حال توسعه است.

به‌دلیل دمای بسیار بالا، رطوبت و صادرات مرزی به عراق، نیاز به سردخانه در این استان کاملاً حیاتی است. بیشترین سود سردخانه‌ای خوزستان مربوط به نگهداری خرما، انجماد میگو و پیش‌سرد صیفی‌جات صادراتی است. مرزهای شلمچه و چذابه امکان صادرات تازه‌خوری سریع با گردش مالی بالا را ایجاد کرده‌اند.

فرصت‌های ساخت سردخانه در خوزستان

• سردخانه نگهداری خرما
• تونل انجماد و سردخانه برای آبزیان
• سردخانه‌های صادرات‌محور نزدیک مرزهای تجاری با عراق

۵) استان فارس؛ میوه‌های باغی + صنایع دارویی و گیاهان دارویی

فارس در تولید میوه‌های باغی ظرفیت بالایی دارد. این استان در تولید انار، انگور، انجیر، مرکبات و گیاهان دارویی جایگاه ملی دارد. فقط در بخش انار، سالانه بیش از ۳۵۰ هزار تن تولید ثبت شده و انجیر استهبان نیز برند جهانی دارد. تمرکز این حجم از تولید در کنار بازار مصرف پرقدرت، باعث شده ساخت سردخانه در شیراز به یکی از امن‌ترین مدل‌های سرمایه‌گذاری در جنوب کشور تبدیل شود؛ مخصوصاً در حوزه میوه تازه و خشکبار صادراتی.

از سوی دیگر، شیراز یک قطب فعال داروسازی و فرآوری گیاهان دارویی است و نگهداری عصاره‌ها، مواد اولیه دارویی و واکسن‌ها نیازمند سردخانه‌هایی با رنج دمایی مشخص است. نزدیکی فارس به بنادر جنوبی، مسیر صادرات را کوتاه کرده. فارس هم از نظر توزیع منطقه‌ای جنوب کشور یک نقطه مهم است و سردخانه در آن می‌تواند حلقه اتصال تولید، بازار داخلی و مسیر صادرات باشد.

فرصت‌های ساخت سردخانه در فارس

• سردخانه نگهداری تازه برای میوه‌های باغی (انار، انگور، مرکبات و…)
• سردخانه دارویی برای مواد اولیه و محصولات حساس دارویی
• سردخانه‌های توزیعی در شیراز به‌عنوان هاب جنوب

۶) استان کرمان؛ خرما و محصولات تازه جنوب استان

کرمان بزرگ‌ترین تولیدکننده پسته جهان و یکی از دو قطب اصلی خرمای ایران است و از نظر اقتصاد کشاورزی استان بزرگی است، از نگاه «سردخانه»، فرصت‌های اصلی در خرما و محصولات تازه جنوب استان (مانند مرکبات و صیفی) است؛ این گروه‌ها فسادپذیرترند و نقش سردخانه در کاهش ضایعات و کنترل بازارشان مستقیم‌تر است.

فرصت‌های ساخت سردخانه در کرمان

• سردخانه خرما (مخصوصاً برای مدیریت عرضه و بازار)
• سردخانه نگهداری تازه برای مرکبات و محصولات تازه جنوب استان
• سردخانه‌های صادرات‌محور نزدیک کریدورهای حمل و مسیرهای بندری

۷) استان اصفهان؛ هاب مرکزی توزیع

اصفهان علاوه بر نقش توزیعی، در برخی محصولات شاخص هم مزیت دارد. سیب سمیرم به دلیل حجم تولید و امکان عرضه مرحله‌ای به بازار، یکی از مواردی است که «نگهداری اصولی» آن می‌تواند از افت قیمت در فصل برداشت جلوگیری کند و بازار فروش را متعادل‌تر کند. در کنار آن موقعیت مرکزی اصفهان باعث می‌شود سردخانه‌های توزیعی (غذایی و دارویی) گردش بالایی داشته باشند.

فرصت‌های ساخت سردخانه در اصفهان

• سردخانه دارویی
• سردخانه زیر صفری برای پروتئین و محصولات منجمد
• پایانه سرد بین‌راهی و مراکز لجستیک سرد برای پخش منطقه‌ای
• سردخانه میوه محصول‌محور برای سیب سمیرم (همراه با زیرساخت سورت و بسته‌بندی)

۸) استان گیلان؛ شیلات خزر و کیوی صادراتی

استان گیلان در حوزه شیلات دریای خزر و تولید برخی میوه‌های صادراتی مانند کیوی، ظرفیت اقتصادی قابل‌توجهی دارد. ویژگی مهم این استان، رطوبت بالای محیط است؛ به همین دلیل سردخانه‌هایی که در گیلان موفق عمل می‌کنند، معمولاً از ابتدا با تمرکز بر مدیریت رطوبت، کنترل کپک و پایداری کیفیت محصول طراحی می‌شوند و استفاده از سیستم‌های کنترلی مناسب در آن‌ها نقش کلیدی دارد. علاوه بر بخش باغی، جریان مداوم صید، فرآوری و توزیع آبزیان نیز گیلان را به یکی از استان‌های مهم برای سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های سردخانه‌ای مرتبط با شیلات تبدیل کرده است.

 فرصت‌های ساخت سردخانه در گیلان

• سردخانه ماهی تازه بندری + زیرساخت یخ‌سازی
• تونل انجماد و سردخانه زیر صفری برای آبزیان
• سردخانه کیوی صادراتی
• سردخانه و پایانه سرد در محور آستارا

۹) استان آذربایجان شرقی؛ قطب میوه و صادرات زمینی

این استان به دلیل تولید قابل توجه میوه و دسترسی‌های حمل زمینی، پتانسیل خوبی برای سردخانه‌های محصول‌محور و لجستیک صادراتی دارد. آذربایجان شرقی در تولید سیب، انگور، کشمش و زردآلو جزو قطب‌های اصلی کشور است. نزدیکی به ترکیه، ارمنستان و اروپا مزیت صادرات زمینی فوق‌العاده‌ای ایجاد کرده است. نکته جالب اینکه سردخانه در این استان مستقیما به بازار اروپا و اوراسیا متصل است.

فرصت‌های ساخت سردخانه در آذربایجان شرقی

• سردخانه میوه محصول‌محور نزدیک مراکز تولید
• سردخانه انگور و زیرساخت‌های بسته‌بندی صادراتی
• سردخانه‌های لجستیکی در محورهای ترانزیتی و مرزی استان

۱۰) استان خراسان رضوی؛ هاب صادرات شرق و توزیع کالای منجمد

خراسان رضوی به‌ویژه با محوریت مشهد، یک مرکز بزرگ مصرف، توزیع و تجارت در شرق کشور است. فرصت اصلی سردخانه‌ای در این استان، گردش کالای منجمد و نقش توزیعی–مرزی است. مشهد به‌تنهایی یک بازار مصرف صادرات‌محور محسوب می‌شود. مرزهای ترکمنستان و افغانستان، این استان را به دروازه صادرات شرقی تبدیل کرده‌اند.

فرصت‌های ساخت سردخانه در خراسان رضوی

• سردخانه زیرصفری برای گوشت و محصولات منجمد
• سردخانه‌های لجستیکی نزدیک مسیرهای تجاری و مرزی شرق کشور

سایر استان‌های کشور در چه وضعیتی قرار دارند؟

سایر استان‌های ایران اگرچه در جمع ۱۰ استان طلایی قرار نمی‌گیرند، اما همچنان ظرفیت‌های منطقه‌ای مهمی برای سرمایه‌گذاری سردخانه‌ای هدفمند دارند. تفاوت این استان‌ها با ۱۰ استان برتر در این است که یا حجم تولید آن‌ها محدودتر است، یا بازار مصرف کوچک‌تری دارند، یا مزیت اصلی آن‌ها در ترانزیت منطقه‌ای نهفته است. در این استان‌ها، سردخانه‌های متوسط، تخصصی و زنجیره‌ای محلی بیشترین توجیه اقتصادی را دارند.

نقاط جذاب برای سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی سردخانه در ایران کجاست؟

حالا که تصویر ملی از پتانسیل سردخانه‌ای در استان های ایران روشن شد، سؤال اصلی سرمایه‌گذار این است؛ کجاها بازده و سرعت برگشت سرمایه بالاتری دارند؟ در پاسخ به این سوال، می‌توان به حوزه با بازدهی بالا را در نظر گرفت:

هاب‌های ملی توزیع و لجستیک سرد

در این گروه، تمرکز روی شهرهایی است که نقش «انبار ملی» و «چهارراه توزیع» دارند و صرف‌نظر از نوع محصول، همیشه تقاضای سردخانه در آن‌ها بالاست:

• تهران–کرج: بزرگ‌ترین هاب مصرف و توزیع کشور
• اصفهان: چهارراه توزیع مرکزی و پشتیبان مسیرهای اصلی کشور
• مشهد: هاب شرق کشور و نزدیک مسیرهای مرزی

کمربند شمال: صادرات میوه و شیلات

دومین بخش جذاب سرمایه‌گذاری، کمربند شمال از ارومیه تا گرگان و رشت و ساری است؛ جایی که تمرکز آن روی میوه تازه، کیوی و شیلات خزر است:

• مازندران: مرکبات، کیوی، شیلات
• گیلان: شیلات و کیوی
• آذربایجان غربی: میوه‌های باغی و صادرات زمینی
• گلستان: شیلات و کشاورزی

کمربند جنوب و شرق: شیلات و خرما و لجستیک بندری

گروه سوم، محور بندرعباس – بوشهر – ماهشهر – سیرجان/رفسنجان – جیرفت/کهنوج – بم – گرگان/چابهار است که بیشتر روی صادرات شیلات، خرما، مرکبات خارج فصل و خشکبار می‌چرخد:

• هرمزگان و بوشهر و چابهار: شیلات و تجارت بندری منجمد
• خوزستان: خرما، صیفی و مسیرهای صادراتی به عراق
• کرمان (محور خرما و جنوب استان): زنجیره نگهداری و صادرات محصولات تازه

جمع‌بندی

۱۰ استان برتر مانند تهران، مازندران، هرمزگان، خوزستان، فارس، کرمان، اصفهان، گیلان، آذربایجان شرقی و خراسان رضوی، به‌دلیل ترکیب تولید محصولات فسادپذیر، موقعیت لجستیکی و دسترسی به بازارهای داخلی و صادراتی، معمولاً جذاب‌ترین گزینه‌ها برای سرمایه‌گذاری سردخانه‌ای هستند. در مقابل، سایر استان‌ها هم با مدل‌های تخصصی و مقیاس متوسط می‌توانند سودآور باشند؛ به شرط اینکه نوع سردخانه دقیقاً با محصول فسادپذیر و مسیر فروش هماهنگ باشد.